Metropola iz doba Nemanjića

Srednjovekovni Srbi koji su živeli u gradu kraj današnje varošice Rudnik, na istoimenoj planini, imali su dobro ozidane kuće, neke i na više spratova i sa odvojenim poslovnim prostorom. Bogatiji građani ukrašavali su svoje stanove ornamentima u fresko-tehnici koje su radili majstori ravni živopiscima koji su oslikavali Dečane.

Grad je bio grupisan kraj važne saobraćajnice kojom su stizali trgovci iz primorja sa luksuznom robom, zapečaćenim olovnim “bulama” – plombama, kao i današnji šleperi. Odavde su Dubrovčani, Kotorani i Barani nosili rudu srebra, zlata i olova koja je bila osnova bogatstva srpske srednjovekovne države. Primorska roba je odavde išla u Borač, jednu od vladarskih rezidencija i dalje prema Beogradu.
Otkrića na Rudniku potvrđuju da su srednjovekovna gradska naselja podizana po strogim urbanističkim i ekološkim pravilima. Naime, naselje-trg moglo je da se zida samo na pristojnoj udaljenosti od rudarskih okana i “industrijske zone” u kojoj su se nalazili mlinovi za mlevenje rude i topionice.
Arheološki nalazi otkrivaju srednjovekovnu Srbiju kao bogatu zemlju, dobro uređenu zakonima, sa jakom administracijom, čije stanovništvo je poznavalo tadašnje tehnologije potrebne za dobijanje i obradu metala.
Zapovednici snažne srpske vojske, plemići, administrativni radnici i poslovni ljudi Srbije tog doba morali su da budu poliglote, zbog velikog broja stranih trgovaca i “gastarbajtera”, od ratnika-najamnika do rudara. Arheolozi ističu da su otkrića varoši na Rudniku potvrdila neka srednjovekovna dokumenta u kojima su tadašnji građani protestovali kod starešine grada da izmesti topionice i radionice zbog zagađenja i buke.
Istraživanjem srednjovekovnog grada na Rudniku srpska arheologija je praktično napravila pun krug.  Prva arheološka istraživanja u Srbiji izveo je 1865. dr Janko Šafarik, upravnik, odnosno “čuvar Narodnog muzeja”, kako se tada govorilo.  Ovde se nalaze tragovi najstarijeg preistorijskog rudarstva, antičkog, srednjovekovnog, a i danas imamo aktivne rudnike.
Najstariji pisani tragovi o ovom gradskom naselju potiču iz doba kralja Dragutina, čiji je  procvat doživeljen u 14. i 15. veku. Rudnik je naročito važan u doba despotovine, jer njegovi rudnici i topionice same stvaraju veći državni prihod od onog koji je država imala u doba Nemanjića. To se objašnjava činjenicom da je rudarsko-metalurška tehnologija napredovala, a očigledno je bilo mnogo stručne radne snage, čiji je životni standard bio visok za to doba.

Dobro zidane prostrane zgrade, kvalitetnu odeću i svakodnevne predmete, koji se nalaze na Rudniku, moglo da priušti samo prosvećeno i imućno građanstvo. O bogatstvu svedoče i ostaci mnogobrojnih crkava koje je kao zadužbine, sudeći po arheološkim nalazima, podizala i sitnija vlastela.
Kraj rudnika i topionica su nicala velika gradska naselja, sa administrativnim, trgovačkim i zanatskim centrima, kolonijama primorskih trgovaca i verskim objektima. U toj varoši, čiji je samo mali deo istražen, otkriveni su temelji dve crkve i velike građevine s administrativnom funkcijom – sudeći po brojnim srpskim i ugarskim novčićima iz doba careva Dušana i Uroša, odnosno kraljeva Karla Roberta, Ludovika Prvog i Žigmunda Luksemburškog.
Posebno važno otkriće za razumevanje gradskog života u srednjem veku su ostaci privatne kuće s prizemljem i spratom.
Prizemlje nije bilo namenjeno stanovanju već je u njemu najverovatnije bila trgovina. Stanovalo se na spratu u prostorijama koje su bile ukrašene freskama. Reč je o geometrijskim i biljnim motivima veoma lepe izrade, koji su identični ornamentima iz Visokih Dečana. To svedoči da su građani mogli da plate vrhunske majstore.